الف ) ویژگی های شکلی و ساختاری
هنگامی که رویدادی واقعی در فضای واقعی پروفیلمیک، بدون کنترل و دخالت مستند ساز اتفاق افتد و ضبط شود، دوربین در موقعیت بازنمایی مستقیم و مستند ساز در جایگاه نظاره گر واقعیت است. در این قبیل موارد چنانچه مستد سار بخواهد دامنه تأثیر موضوع بر بیننده و بیان خود را محدود به عملکرد و دوربین کند و در همان حال سعی نماید که واقعیت «عینی» بیشتری را به نمایش گذارد، از تاتیرات تدوین چشم پوشی می کند، زیرا تأثیرات ذهنی و مفاهیم ناشی از تدوین «عینی» نیستند (بطور کلی مفاهیمی که در فیلم از تصویر و تصویر برداری ناشی می شوند عینی هستند). مفاهیم مستند مشاهده ای در بازتاب عینی و بی واسطه تصویر واقعیت وجود دارند. با چنین حساسیت نازلی به شکل، مستند ساز نظاره گر واقعیتی خواهد بود که از لحاظ روش یا سبک، تلاش می کند به پیوستگی زمانی و مکانی رویداد ترجیحاً با بکار گیری نمای بلند (Long Take) نه فقط به واقعیت وفادار بماند، بلکه با حفظ حریم یا فاصله نسبت به موضوع، بدون دخالت (و با رعایت بیطرفی) به تماشای رویداد و ضبط آن بپردازد. (تدوین چون می تواند پیوستگی و یا مداومت زمان واقعی رویداد را مخدوش کند، نقش نازل آن در ساختار فیلم های سینمایی مستقیم یا بی واسطه (Direct Cinema) و سینمای مستند مشاهده ای از چنین بینش و نگرشی ناشی شده است).
ب) ویژگی های کارگردانی و تصویر برداری:
1- تحقیق متعارف و معمول پیش از تصویر برداری در این شیوه مستند سازی امکان پذیر نیست (مگر در کلیات و عمومی ترین جنبه های موضوع فیلم)، زیرا اولاً در مستند مشاهده ای موضوع ایستا نیست، ثانیاً مستند ساز نمی تواند از قبل واقعه را با جزئیات پیش بینی کند (اصل بداهه سازی غالب است).
2- نگارش فیلمنامه نیز غالباً قبل از تصویر برداری میسر نیست، زیرا نه فقط مستند ساز در نحوه شکل گیری رویداد دخالت ندارد، بلکه در سیر زمانی و ترتیب مراحل نیز اراده و امکانی ندارد. باور او در دادن اعتبار به تصویر واقعیت، عدم دخالت و کنترل نکردن رویداد است، شبیه روش فیلمبردای در «سینما – حقیقت » زیگاورتوف یا روش « سینما مستقیم » مایزلس .
3- بدون دستکاری تدوینی عمیق در موارد ضبط شده، تأثیر فیلم مستند مشاهده ای از تصاویر و صداهای سر صحنه ناشی می شود. (چنین فیلمی عمدتاً توسط دوربین و در سر صحنه ساخته می شود نه در اتاق تدوین – تدوین فقط، توالی طبیعی رویداد را پیگیری کرده و به نمایش می گذارد یا تغییر واحد های بزرگ مکانی و زمانی رویداد (سکانس ها) را میسر می سازد).
4- ارزش های زیبایی شناسی ناشی از پیوستگی مکان و زمان عینی است (در همان فضای پروفیلمیک موجود است) و معمولاً در قالب نمای بلند متجلی می شود. (پیروان نظریه «سینما – حقیقت » و سینمای مستقیم روی دو ویژگی اخیر تاکید زیادی کرده اند ).
5- تصمیمات لحظه ای و فی البداهه مستند ساز بویژه آمادگی و مهارت تصویر بردار نه فقط تعیین کننده سطح تأثیر فیلم، بلکه جهت دهنده تلقی مخاطب از واقعیت است.
6- این شیوه مستند را می توان مستند متکی به میزانسن نامید (میزانسن به مفهوم تمامی تأثیراتی است که بطور عینی از تصویر – از عملکرد دوربین – ناشی می شود. در واقع آنچه در فیلم ( در تصویر) دیده می شود در حیطه میزانسن قرار دارد).
بنابراین این شکل یا این شیوه بازنمایی واقعیت در برابر «مستند های متکی به تدوین» قرار می گیرد (عمدتاً در برابر مستند های تجریدی یا انتزاعی – مستند های تجرید یا انتزاعی – مستند های شکل گرا) و یا حتی در برابر «مستند های شاعرانه » که تمایل آشکاری به استفاده از تدوین دارند ). مستند های مشاهده ای و مستند های شکل گرای شاعرانه غالباً در یک ویژگی مشترک و مشابه اند: عدم استفاده از گقتار – هر دو شیوه، شکل غیر کلامی (Non – Verbal) مستند را ترجیح می دهند. اما هر یک برای پرهیز از گفتار فلسفه، انگیزه و دلایل خاص خود را دارند.
7- ترکیبی از دو شکل فوق زمانی در مستند سازی قابل تصور است که به علت وسعت فضای رویداد و یا گسترش و تنوع جزئیات آن، مستند ساز به منظور پوشش تصویری جامع تر، ناگزیر به استفاده از چند دوربین بطور همزمان باشد، یا از دوربین پر تحرک روی دست استفاده کند. در این قبیل موارد «مستند ساز ناظر» سعی می کند تأثیرات ثانوی ناشی از تدوین تصاویر (دوربین ها) را چه از لحاظ ساختاری بصری برش نماها و چه از جنبه تأثیرات ذهنی تدوین بر بیننده به حداقل رساند . در نتیجه هرگاه که ضبط «نمای بلند» با یک دوربین امکان نداشته باشد ، بکارگیری «تدوین تداومی» (Continuity editing) از طریق برش های نامحسوس نماهای ضبط شده توسط چند دوربین ارجحیت دارد.
8- در مستند مشاهده ای، مثل شیوه دید «مکس رو دیوار» (Fly on the wall) دوربین، میکروفن و گروه فیلمبرداری مزاحمتی برای صحنه رویداد یا سوژه ایجاد نمی کنند، مداخله ای از ناحیه کارگردان در کار نیست گروه فیلمبرداری سعی می کند که سوژه متوجه فعالیت آنها نشود.
9- مصاحبه برنامه ریزی یا پیش بینی شده، گفتار متن و موسیقی در این نوع مستند بکار نمی رود. (بدیهی است که صدا هم بطور همزمان در سر صحنه ضبط می شود).
10- در مستند مشاهده ای، غالباً از چند دوربین و گاه از یک دوربین روی دست که تحرک زیادی دارد – برای دنبال کردن سوژه در فضاهای اطراف – استفاده می شود. گروه تصویر برداری سعی می کند که جلب نظر یا خودنمایی نکند تا موضوع متوجه دوربین نشود و تغییر رفتار ندهد.
یکی از مستند های جالبی که با تقلید آگاهانه اما طنز آمیز از شیوه ها ی مستند سازی مشاهده ای، مشارکتی و انعکاسی با اشاره به ویژگی ساختاری و بصری آنها ساخته شده فیلم «آسانسور» (2001) ساخته مارک ایساک است
